ELIZA ORZESZKOWA (z domu Pawłowska) to pierwsza zawodowa polska pisarka.
Nie była WARSZAWIANKĄ, choć spędziła tu 5 lat ucząc się na pensji. Po uzyskaniu rozwodu, bardzo chciała znaleźć się w Warszawie aby prowadzić aktywne życie społeczne i zawodowe. Utknęła jednak na wiele lat w Grodnie. Dlaczego?
Warszawa doceniła i pokochała Elizę Orzeszkową. Dziś mamy dwa jej pomniki, w tym jeden autorstwa Henryka Kuny, znajdujący się w parku Praskim Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego. Drugi to monument w parku Na Książęcem.
Urodziła się w 1841 roku w zamożnej rodzinie ziemiańskiej w majątku położonym 40 km od Grodna.
5 lat spędziła na pensji u sióstr Sakramentek w Warszawie (Rynek Nowego Miasta 2), gdzie zaprzyjaźniła się z Marią Wasiłowską, późniejszą Marią Konopnicką. Wspólne zainteresowania literackie scementowały ich przyjaźń na całe życie. Obydwie bardzo lubiły czytać i deklamować poezje, w szczególności zakazane utwory Adama Mickiewicza.
W wieku 17 lat, Eliza wyszła za mąż za dwukrotnie starszego ziemianina – Piotra Orzeszko. Małżeństwo nie było udane.
Po wybuchu Powstania Styczniowego, dom – dwór państwa Orzeszków stał się przystania dla powstańców, miedzy innymi pomoc otrzymał Romuald Traugutt.
Eliza opuściła męża i wróciła do majątku pod Grodnem. Piotr Orzeszko posądzony o sprzyjanie powstaniu został zesłany na Syberię a majątek skonfiskowany.
Eliza Orzeszkowa wzbudziła zgorszenia: nie tylko nie udała się za mężem na wygnanie, ale przeprowadziła kosztowny rozwód uwalniając się od niego na zawsze.
Przeżyła wtedy swoją wielką miłość do doktora medycyny Zygmunta Święcickiego, niestety Eliza została odtrącona. Utraciła również zadłużony majątek odziedziczony po ojcu, który przeszedł w ręce rosyjskie.
Musiała zamieszkać w prowincjonalnym Grodnie i mimo, że ciągnęło ją do Krakowa i Warszawy, musiała tu zostać na ponad 40 lat.
Wkrótce związała się z żonatym mężczyzną, adwokatem, Stanisławem Nahorskim. Wyszła za niego za mąż dopiero po 30 latach, kiedy jego chora żona zmarła.
Po śmierci matki, za część odziedziczonego majątku, założyła polską księgarnię w Wilnie. Wkrótce została współwłaścicielką polskiego wydawnictwa. Głównym celem było promowanie polskości, za co władze rosyjskie zabroniły jej przez 5 lat wyjeżdżania poza miejsce zamieszkania.
Mimo to brała aktywny udział w dyskusjach epoki pozytywizmu, publikowała w prasie warszawskiej i prowadziła rozległą korespondencję z najwybitniejszymi myślicielami. Żywo interesowała się nowymi prądami literackimi i wynalazkami.
W roku 1909 założono jej telefon.
Najwybitniejszą pracą Elizy Orzeszkowej było „Nad Niemnem”. Dzieło powstałe po 25 latach po Powstaniu Styczniowym, nawiązywało do tradycji niepodległościowych jak i romantycznych oraz pozytywistycznej idei pracy od podstaw.
Oprócz znakomitych, zaangażowanych powieści („Marta”, „Meir Ezofowicz”, „Cham”, liczne nowele) zasłynęła jako działaczka społeczna. Utwory jej przetłumaczono na wiele języków świata.
Zmarła 18 maja 1910 roku.
Elizę Orzeszkową nazywano „polską George Sand”, ponieważ interesowała się kwestią kobiecą, w tym feminizmem. Zachęcała kobiety do pracy nad sobą, do kształcenia się i niezależności poprzez pracę zawodową. Nawoływała mężczyzn do wspierania swoich partnerek w dążeniu do równouprawnienia. Podnosiła kwestię pozycji kobiet zamężnych, wdów, rozwódek i panien.
Dwa razy kandydowała do Nagrody Nobla przegrywając w 1905 roku Henrykiem Sienkiewiczem
Była przekonana, że dzięki wykształceniu kobieta może stać się w pełni świadomą obywatelką, żoną, matką i pracownicą.
